Gözaltı Nedir?
Kural olarak kişinin doğrudan gözaltına alınmasına karar verilemez. Kişinin önce yakalanması gerekir. Yakalanan kişi Cumhuriyet savcılığınca serbest bırakılmazsa, soruşturmanın tamamlanması için gözaltına alınmasına karar verilebilir. Mevzuat hükümlerince gözaltına alma; kanunun verdiği yetkiye göre, yakalanan kişinin hakkındaki işlemlerin tamamlanması amacıyla, yetkili hâkim önüne çıkarılmasına veya serbest bırakılmasına kadar kanunî süre içinde sağlığına zarar vermeyecek şekilde özgürlüğünün geçici olarak kısıtlanıp alıkonulmasıdır. Gözaltına alma tedbiri ihtiyari olup, her yakalananın gözaltına alınması zorunlu değildir.
Gözaltı Kararını Kim Verebilir?
Gözaltına alma yetkisi kural olarak Cumhuriyet savcısına aittir. Şüpheliler Cumhuriyet savcısının yazılı veya sözlü emri ile gözaltına alınabilir. Ancak yasadaki belirli şartların bulunması kaydıyla kolluk amirleri de gözaltına alma kararı verebilir.
Gözaltına Alma Kararı Hangi Hallerde Verilebilir ?
Bir kişinin gözaltına alınabilmesi için; kişinin gözaltına alınmasının soruşturma yönünden zorunlu olması ve bir suçu işlediği şüphesini gösteren somut delillerin olması gerekmektedir. Bu iki şartın aynı anda mevcut olmaması halinde gözaltına alma tedbirinin uygulanması hukuka uygun olmayacaktır. Somut delil; kişinin suçu işlediği yönünde beş duyu organından biri veya birkaçı ile algılanabilecek delildir. Cumhuriyet savcısı söz konusu şartların somut dosyada mevcut olması halinde gözaltına alma tedbirinin uygulanmasına karar verebilecektir.
Kolluk amirleri ise daha sınırlı hallerde gözaltına alma tedbirinin uygulanmasına karar verebilecektir. Bu sınırlı halleri açıklamamız gerekirse: Suçüstü hâlleriyle sınırlı olmak kaydıyla; kişi hakkında aşağıdaki bentlerde belirtilen suçlarda mülki amirlerce belirlenecek kolluk amirleri tarafından yirmi dört saate kadar, şiddet olaylarının yaygınlaşarak kamu düzeninin ciddi şekilde bozulmasına yol açabilecek toplumsal olaylar sırasında ve toplu olarak işlenen suçlarda kırk sekiz saate kadar gözaltına alınma kararı verilebilir. Gözaltına alma nedeninin ortadan kalkması hâlinde veya işlemlerin tamamlanması üzerine derhâl ve her hâlde en geç yukarıda belirtilen sürelerin sonunda Cumhuriyet savcısına, yapılan işlemler hakkında bilgi verilerek talimatı doğrultusunda hareket edilir. Ancak kişi en geç kırk sekiz saat, toplu olarak işlenen suçlarda dört gün içinde hâkim önüne çıkarılır. İlgili suçlar şunlardır:
a-) Toplumsal olaylar sırasında işlenen cebir ve şiddet içeren suçlar.
b-) 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanununda yer alan;
- Kasten öldürme (madde 81, 82), taksirle öldürme (madde 85),
- Kasten yaralama (madde 86, 87),
- Cinsel saldırı (madde 102),
- Çocukların cinsel istismarı (madde 103),
- Hırsızlık (madde 141, 142),
- Yağma (madde 148, 149),
- Uyuşturucu veya uyarıcı madde imal ve ticareti (madde 188),
- Bulaşıcı hastalıklara ilişkin tedbirlere aykırı davranma (madde 195),
- Fuhuş (madde 227),
- Kötü muamele(madde 232)
c-) 12/4/1991 tarihli ve 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununda yer alan suçlar.
d-) 6/10/1983 tarihli ve 2911 sayılı Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanununun 33 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinde belirtilen suçlar.
e-) 10/6/1949 tarihli ve 5442 sayılı İl İdaresi Kanununa dayanılarak ilan edilen sokağa çıkma yasağını ihlal etme.
f-) 21/3/2007 tarihli ve 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanununun 3 üncü maddesinde belirtilen suçlar.
Bir Kişi En Fazla Ne Kadar Süre Gözaltında Kalır?
Kanun koyucu tarafından gözaltı süreleri emredici ve azami süre olacak şekilde düzenlenmiştir. Bu nedenle aşağıda belirttiğim sürelerin yetkili makamlarca hiçbir şekilde aşılmaması gerekir. Gözaltı süresi kural olarak, yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye gönderilmesi için zorunlu süre hariç, yakalama anından itibaren yirmi dört saati geçemez. Yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye gönderilme için zorunlu süre on iki saatten fazla olamaz.
Toplu suç, aralarında iştirak iradesi bulunmasa da üç veya daha fazla kişi tarafından işlenen suçu ifade eder. Toplu olarak işlenen suçlarda, delillerin toplanmasındaki güçlük veya şüpheli sayısının çokluğu nedeniyle; Cumhuriyet savcısı gözaltı süresinin, her defasında bir günü geçmemek üzere, üç gün süreyle uzatılmasına yazılı olarak emir verebilir. Yani toplu suçlarda şüpheli en fazla dört gün gözaltında tutulabilir. Gözaltı süresinin uzatılması emri gözaltına alınana derhâl tebliğ edilir.
Kolluk amirleri tarafından verilen gözaltına alma kararlarında ise suçüstü hâlleriyle sınırlı olmak kaydıyla; kişi hakkında belirtilen suçlarda mülki amirlerce belirlenecek kolluk amirleri tarafından yirmi dört saate kadar, şiddet olaylarının yaygınlaşarak kamu düzeninin ciddi şekilde bozulmasına yol açabilecek toplumsal olaylar sırasında ve toplu olarak işlenen suçlarda kırk sekiz saate kadar gözaltına alınma kararı verilebilir. Ancak kişi en geç kırk sekiz saat, toplu olarak işlenen suçlarda dört gün içinde hâkim önüne çıkarılır.
25.07.2018 tarihinde yürürlüğe giren 3713 sayılı Terörle Mücadele KanununGeçici 19. Maddesinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren üç yıl süreyle; 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun İkinci Kitap Dördüncü Kısım Dördüncü, Beşinci, Altıncı ve Yedinci Bölümünde tanımlanan suçlar ile 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu kapsamına giren suçlar veya örgüt faaliyeti çerçevesinde işlenen suçlar bakımından:
Gözaltı süresi, yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye gönderilmesi için zorunlu süre hariç, yakalama anından itibaren kırk sekiz saati, toplu olarak işlenen suçlarda dört günü geçemez. Delillerin toplanmasındaki güçlük veya dosyanın kapsamlı olması nedeniyle gözaltı süresi, birinci cümlede belirtilen sürelerle bağlı kalmak kaydıyla, en fazla iki defa uzatılabilir. Gözaltı süresinin uzatılmasına ilişkin karar, Cumhuriyet savcısının istemi üzerine yakalanan kişi dinlenilmek suretiyle hâkim tarafından verilir. Yani Terörle Mücadele Kanunu kapsamında işlenen suçlarda gözaltı süresi en fazla altı veya on iki gün olabilecektir.
Çocuklar Hakkında Gözaltına Alma Kararı Verilebilir Mi?
Çocuklar bakımından gözaltına alma tedbiri uygulaması sınırlandırılmıştır: Fiili işlediği zaman on iki yaşını doldurmamış olanlar ile on beş yaşını doldurmamış sağır ve dilsizler; suç nedeni ile gözaltına alınamaz ve hiçbir suretle suç tespitinde kullanılamaz. Ancak kimlik ve suç tespiti amacı ile yakalama yapılabilir. Kimlik tespitinden hemen sonra serbest bırakılır. Tespit edilen kimlik ve suç, mahkeme başkanı veya hâkimi tarafından tedbir kararı alınmasına esas olmak üzere derhâl Cumhuriyet başsavcılığına bildirilir.
On iki yaşını doldurmuş, ancak on sekiz yaşını doldurmamış olanlar suç sebebi ile gözaltına alınabilirler. Bu çocuklar, yakınları ile müdafiye haber verilerek derhâl Cumhuriyet başsavcılığına sevk edilirler; bunlarla ilgili soruşturma Cumhuriyet başsavcısı veya görevlendireceği Cumhuriyet savcısı tarafından bizzat yapılır ve aşağıdaki hükümlere göre yürütülür:
- Çocuğun gözaltına alındığı ana-baba veya vasisine bildirilir.
- Kendi talebi olmasa bile müdafiden yararlandırılır, ana-baba veya vasisi müdafi seçebilir.
- Müdafi hazır bulundurulmak şartı ile şüpheli çocuğun ifadesi alınır.
- Kendisinin yararına aykırı olduğu saptanmadığı veya kanunî bir engel bulunmadığı durumlarda ana-babası veya vasisi ifade alınırken hazır bulunabilir.
- Yetişkinlerden ayrı yerlerde tutulur.
- 2253 sayılı Çocuk Mahkemelerinin Kuruluşu, Görev ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunda yazılı suçlar büyüklerle beraber işlendiği takdirde soruşturma evresinde çocuklarla ilgili evrak ayrılır, soruşturmaları ayrı ayrı yürütülür.
- Çocukların kimlikleri ve eylemleri mutlaka gizli tutulur.
- Suçun mağduru çocuksa, bunlara karşı işlenen suçüstü hâllerinde, kovuşturulması suçtan zarar gören kimsenin şikâyetine bağlı olan fiillerde şüphelinin yakalanması ve soruşturma yapılması için şikâyet şartı aranmaz.
- Çocuklarla ilgili işlemler mümkün olduğu ölçüde sivil kıyafetli görevliler tarafından yerine getirilir.
- Çocuklara kelepçe ve benzeri aletler takılamaz. Ancak, zorunlu hâllerde çocuğun kaçmasını, kendisinin veya başkalarının hayat veya beden bütünlükleri bakımından doğabilecek tehlikeleri önlemek için kolluk tarafından gerekli önlemler alınır.
Gözaltına Alınan Kişinin Yakınlarına Haber Verilir Mi ?
Gözaltına alınan kişinin:
- Kendisi ile birlikte bir kişi varsa bu kişi vasıtasıyla,
- Suçun işlendiği veya yakalandığı yerde ikâmet ediyorsa ve haber vereceği yakınının telefon numarasını biliyorsa ya da kolluk vasıtasıyla sair suretle tespit edilebiliyorsa, telefon ile,
- Haber vereceği yakınının telefon numarasını bilmiyorsa ilgili yer kolluğu vasıtasıyla,
- Konutu suç yeri dışında ise telefonla veya kişinin adresinin bulunduğu yerle ilişki kurulmak suretiyle, gözaltına alındığı veya gözaltı süresinin uzatıldığı Cumhuriyet savcısının emriyle gecikmeksizin bir yakınına veya belirlediği bir kişiye haber verilir.
Yakalanan veya gözaltına alınan kişi yabancı ise, yazılı olarak karşı çıkmaması hâlinde, durumu vatandaşı olduğu ülkenin büyükelçiliği veya konsolosluğuna haber verilir. Muhafaza altına alınmak amacıyla kişinin yakalandığı, istediği kanunî yakınlarına derhâl bildirilir.
Gözaltında Bulunan Kişi Yakınları İle Görüşebilir Mi?
Gözaltına alınan kişi ile sadece avukatı (müdafii) görüşebilir. Kişinin yakınları ile görüşebilmesi kural olarak mümkün değildir. Mevzuatta gözaltına alınana böyle bir hak düzenlenmemiştir. Ancak uygulamada kolluk personelinin rızası ile gözaltına alınanın yakınları ile görüşebilmesine izin verildiği görülmektedir.
Gözaltına Alınan Kişi Nereye Götürülür?
Gözaltına alınan kişinin öncelikle hekim kontrolünden geçirilerek gözaltına alındığı andaki sağlık durumu belirlenir. Daha sonra kişi nezarethaneye konulur.
Gözaltında Bulunan Kişin Kötü Muameleye ve İşkenceye Maruz Bırakılırsa Ne Yapmalıdır ?
Gözaltına alınan kişilere kolluk görevlilerince temel insan hak ve özgürlüklerini, insan onurunu ve hakkaniyet ilkelerini zedeleyecek, ihlal edecek davranış ve hareketlerde bulunulmamalı, yasak sorgu usulleri hiçbir şekilde kullanılmamalıdır. Bu anlamda devletin gözaltında bulunan kişilerin hak ve özgürlüklerini koruma yükümlülüğü bulunmaktadır. İlgili yönetmelikte “Gözaltına alınan kişilerin yaşama haklarını koruyucu gerekli önlemler alınarak, bu amaçla ilgili gözetlenebilir. Gözetleme işlemi teknik imkânlar ölçüsünde kayda alınabilir.” denmektedir. Yine ilgili yönetmeliğin 24. Maddesinde “İlgili görevlilerce, gözaltında bulunan kişiye kötü davranma, işkence, ilâç verme, yorma, aldatma, cebir veya tehditte bulunma, bazı araçları kullanma gibi bedensel veya ruhsal müdahaleler yapılamaz. Kanuna aykırı bir yarar vaat edilemez. Yasak usullerle elde edilen ifadeler rıza ile verilmiş olsa da delil olarak değerlendirilemez. Hiç kimse, kendisini veya kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.” denmektedir. Dolayısıyla gözaltındaki bireye hukuka ve insan onuruna aykırı davranışlarda bulunan kamu görevlisinin de hukuki, cezai ve idari sorumluluğu söz konusudur. Gözaltındayken kötü muamele, hakaret, işkence vs. eylemlere maruz kalınması halinde bir avukata başvurmanızı öneriyorum.
Gözaltına Alınma Kararına İtiraz Edebilir Miyim ?
Gözaltına alma ve gözaltı süresinin uzatılmasına ilişkin Cumhuriyet savcısının yazılı emrine karşı, yakalanan kişi, müdafii veya kanunî temsilcisi, eşi ya da birinci(anne, baba, çocuk vs.) veya ikinci derecede kan hısımı(kardeşi, dede, torun vs.), hemen serbest bırakılmayı sağlamak için sulh ceza hâkimine başvurabilir. Sulh ceza hâkimi incelemeyi evrak üzerinde yaparak derhâl ve nihayet yirmi dört saat dolmadan başvuruyu sonuçlandırır. Yakalamanın veya gözaltına alma veya gözaltı süresini uzatmanın yerinde olduğu kanısına varılırsa başvuru reddedilir ya da yakalananın derhâl soruşturma evrakı ile Cumhuriyet Savcılığında hazır bulundurulmasına karar verilir.
Gözaltı süresinin dolması veya sulh ceza hâkiminin kararı üzerine serbest bırakılan kişi hakkında yakalamaya neden olan fiille ilgili yeni ve yeterli delil elde edilmedikçe ve Cumhuriyet savcısının kararı olmadıkça bir daha aynı nedenle yakalama işlemi uygulanamaz.
Gözaltına Alınan Kişi Serbest Bırakılmazsa Ne Olur ?
Gözaltına alınan kişi yukarıda belirttiğim azami süreler içerisinde serbest bırakılmazsa, en geç bu süreler sonunda Cumhuriyet savcılığınca şüphelinin tutuklanması veya adli kontrol hükümlerinin uygulanması istemiyle sulh ceza hâkimliğine sevk edilip, şüpheli sorguya çekilir. Sorguda müdafii de hazır bulunmak zorundadır. Sulh Ceza hâkimi sorgu sonucunda şüpheliyi serbest bırakabileceği gibi tutuklanmasına veya hakkında adli kontrol hükümlerinin uygulanmasına da karar verebilir.
Gözaltına Alınan Kişi, Nezarethanedeyken Zorunlu İhtiyaçlarını (Beslenme, Temizlik, Tuvalet vs.) Nasıl Giderir ?
Gözaltında bulunan şüphelinin beslenme, temizlik, sağlığının korunması, gerektiğinde tedavisi, tuvalet gibi zorunlu ihtiyaçların giderilmesi görevli memurun gözetiminde sağlanır.
Gözaltında Bulunan Kişi Saldırgan Bir Tutum Sergilerse veya Kendine Zarar Vermeye Kalkışırsa Ne Olur ?
Gözaltına alınan kişi saldırgan bir tutum sergilemeye başladığı veya kendisine zarar vermeye kalkıştığı takdirde önce sözle kontrol altına alınmaya çalışılır. Bu mümkün olmadığı takdirde, hareketini giderecek derecede kuvvet kullanılabilir. Ancak zarurî olmadıkça gerek kendisinin gerek başkasının hayatı, vücut bütünlüğü veya sağlığı tehlikeye girmedikçe kuvvet kullanılmaz.
Saldırgan tutum ve davranışları kontrol altına alınamayan kişiler tıbbî müdahalede bulunulması için sağlık kuruluşlarına gönderilir. Gözaltına alınan kişilerin yaşama haklarını koruyucu gerekli önlemler alınarak, bu amaçla ilgili gözetlenebilir. Gözetleme işlemi teknik imkânlar ölçüsünde kayda alınabilir.
Gözaltındaki Kişi Yanında Telefon, Para vb. Eşyaları Yanında Bulundurabilir Mi ?
Hayır, bulundurulamaz. Gözaltı birimine getirilen kişi hakkında aşağıdaki hükümler uygulanır:
Nezarethaneye veya zorunlu hâllerde bu amaca tahsis edilen yerlere konulmadan önce usulünce aranır. Kadının üst veya vücudunun aranması, bir kadın görevli veya bu amaçla görevlendirilecek diğer bir kadın tarafından yapılır. Kendisine zarar verebilecek kemer, kravat, ip, kesici ve delici alet gibi nesnelerden arındırılır. Üzerinden çıkan eşya ve para muhafaza altına alınır. Paranın türü, seri numarası ve miktarı, eşyanın vasıfları ve markasını belirten bir tutanak düzenlenir ve bu tutanağın bir sureti üstü aranan kişiye verilir.
Haksız Olarak Gözaltına Alındığını Düşünen Kişi Tazminat Davası Açabilir Mi ?
Kişi hukuka aykırı olarak gözaltına alınması, yasal süreyi aşacak şekilde gözaltında tutulması, ilgili soruşturma sonucunda takipsizlik kararı verilmesi gibi hallerde devletten tazminat talep etme hakkına sahiptir.
Gözaltı İşlemlerinin Denetimi Nasıl Yapılır ?
Cumhuriyet başsavcıları veya görevlendirecekleri Cumhuriyet savcıları, adlî görevlerinin gereği olarak, gözaltına alınan kişilerin bulundurulacakları nezarethaneleri, varsa ifade alma odalarını, bu kişilerin durumlarını, gözaltına alınma neden ve sürelerini, gözaltına alınma ile ilgili tüm kayıt ve işlemleri denetler; sonucunu Nezarethaneye Alınanlar Defterine kaydederler.
